Kritika klerikalizacije Srbije

Od psihopatologije do političkog programa 

Novi Sad, 03 jul 2010.

Piše: Petar Atanacković

Neodvojivi deo svakog religijskog sistema, i ujedno jedan od njegovih najznačajnijih elemenata, predstavlja religijska forma oličena u ritualu, kao precizno određenom nizu verskih radnji koje se izvode na tačno određeni način.

Dakle, verski ritual stoga predstavlja jednako značajan momenat i u hrišćanskoj religiji, iako se može primetiti postojanje izvesnih razlika u pogledu njegovog vrednovanja među različitim pravcima hrišćanstva. Tako je u protestantizmu religijska forma (barem nominalno) prilično zanemarena, svedena na minimum, budući da je akcent stavljen na sadržinu. Uostalom, protestantizam je i nastao kao reakcija na (između ostalog) pretvaranje religijske forme u samu suštinu religije. Ali zato, sa druge strane, kod katolicizma postoji znatno naglašavanje te formalne strane religije. Međutim, čini se da ono ni izbliza nije toliko izraženo kao u pravoslavnoj Crkvi, kod koje su verski rituali potpuno potisnuli sve ostale delove religije i postali njen osnov i suština. Na taj način jasno se potvrđuje stara poznata teza da u oblasti religije postoji sklonost ka pomeranju psihičke vrednosti, tako da beznačajni rituali postepeno postaju suština religijskih obreda i zamenjuju njihov idejni sadržaj (1).

Velika, praktično presudna vrednost religijske forme za pravoslavlje zato je primetna u svakom javnom činu pravoslavne Crkve. Primera radi treba navesti ogromnu važnost onoga što bi se moglo definisati kao „mistična atmosfera” za pravoslavlje, zbog čega stalna reprodukcija mistike predstavlja jedan od temelja praktičnog funkcionisanja pravoslavne Crkve. A ukoliko bi se njoj oduzela ta mistika, ukoliko bi se izvršila demistifikacija njenog misticizma, i moć i uticaj crkvenih krugova (a sa time i religije u celosti) bili bi drastično umanjeni; to je uostalom razlog zbog kojeg se crkvene strukture tvrdoglavo ne odriču tog lažnog misticizma. Iz navedenog se takođe može izvesti zaključak o suštinskoj neutemeljenosti religioznih osećanja među pravoslavnim vernicima, koji su u ogromnoj većini religiozni samo formalno – upražnjavaju određene verske rituale, dok ih dalja verska (ideološka) nadgradnja ne zanima. Na taj način se opaža jasan međusobni uticaj religije (posredovan crkvenom organizacijom) i njenih sledbenika, jer u meri u kojoj vernici oblikuju svoju religiju, u istoj ili većoj meri određeni religijski sistem sa svojim specifičnostima stvara i neguje poseban tip vernika. Drugim rečima, ovaj nalaz na posredan način potvrđuje tezu po kojoj proizvodnja nipošto ne proizvodi samo predmet za subjekt već i subjekt za predmet (2). Naravno, ukoliko se uopšte prihvati pretpostavka postojanja nekakve proizvodnje u Crkvi – ali „prodaja magle” koju vrši Crkva i nije ništa drugo nego proizvodnja, i to proizvodnja ideologije.

O praksi pravoslavne Crkve i odlučujućem mestu koje forma zauzima u njoj na najbolji način govori jezik kojim se služi kler i koji predstavlja onaj prvi i najupadljiviji momenat u javnom nastupu. Kod zvaničnika Srpske pravoslavne crkve danas je i dalje u upotrebi jedan arhaični, gotovo epski govor, koji više pristaje nekim starim vremenima, 17. ili 18. veku, nego današnjem istorijskom trenutku. Održavanje takve jezičke prakse, uporno odbijanje da se u potpunosti prihvati vukovski govor i modernizovani srpski jezik jeste rezultat niza faktora, ali među svima treba prvo spomenuti uverenje da će modernizacijom govora crkvene strukture izgubiti nešto od svog identiteta, da će mistična atmosfera koja se sa tolikim naporom održava biti možda okrnjena, te da će na posletku moć i uticaj Crkve, ali i same religije, biti znatno umanjeni. Isti maniri su na istovetan način prisutni i u crkvenom graditeljstvu, pa se tako iz pukog posmatranja verskih objekata Srpske pravoslavne crkve (SPC) mogu izvesti određeni zaključci povezani sa ovom temom. Naime, pravoslavni verski objekti su po pravilu ili teskobno skučeni ili grandiozno veliki, ali praktično u svim slučajevima kod vernika proizvode isti osećaj sićušnosti i teskobe. Izazivanju takvih osećanja doprinosi i karakterističan mračni enterijer, a da bi prizor bio kompletan treba mu pridodati i izraženi miris tamjana, pesmu crkvenog hora (koja po pravilu dopire sa visine, što je aluzija na pesmu hora anđela) i niz, vernicima i dobrom delu klera, nerazumljivih verskih rituala (padanja ničice, klanjanja, neprekidnog mahnitog krštenja, simboličnih pokreta, uzvika, molitvi, mantri i sličnih radnji). Kao rezultat kombinovanja svih ovih elemenata nastaje specifična atmosfera koja odiše mistikom i u kojoj svaka verska radnja, ma kako prozaična bila, dobija vrednost koja bi joj u drugim okolnostima potpuno nedostajala. Ne smeju se izostaviti ni više nego specifični likovni prikazi, koji krase unutrašnjost pravoslavnih verskih objekata: na njima defiluju potpuno dehumanizovani ljudski likovi, budući da su ljudska lica zamenjena likovima ispošćenih hrišćanskih martira, listom impotentnih neurotičara i frigidnih histeričarki, koji zaista više nemaju nikakve veze sa ljudskim bićima, ali koji uprkos tome predstavljaju uzore u pravoslavlju. Uostalom, to je i logično jer dehumanizacija jeste jedan od najznačajnijih rezultata razornog delovanja crkve na čoveka: propovedajući jedan karakterističan tip kao ideal kojem mora težiti svaki vernik, Crkva vrši svoju ideološku funkciju i tako ispunjava svoju ulogu u klasnom društvu. Naime, propovedajući spomenuti ideal svojim vernicima, crkva praktično usmerava svoje sledbenike u jednom pasivno-homoseksualnom porivnom pravcu, koji odlikuju mazohističko držanje i pasivnost, kao tipovi ponašanja koji sačinjavaju masovno-strukturalnu osnovu ne samo hrišćanstva, već i svake druge patrijarhalne religije. Razvojem ovih osobina kod vernika se istovremeno stvaraju i razvijaju sklonosti za nekritičko sledbeništvo i veru u autoritet (3), a na taj način religija i Crkva direktno doprinose reprodukciji dominantne ideologije vladajućeg sistema i daljem održanju klasnog društva.

Kakav uticaj na učesnika u verskom obredu može imati sve što je u prethodnim redovima pobrojano nije potrebno posebno naglašavati. U takvom okruženju kakvo je prethodno opisano, sa spomenutim uticajima, uverenje vernika da se, na primer, nakon molitve sveštenika vino zaista pretvara u Isusovu krv postaje još snažnije, a njegova ubeđenost u moć rituala (kojim je izvršena ta transformacija) više se ne može poljuljati. Nakon obavljenog crkvenog obreda pravoslavni vernik odlazi potpuno uveren u istinsku moć ritualnih radnji, u zaštitu koje mu one mogu pružiti, te ih stoga primenjuje u svakoj zgodnoj prilici. Na primer, prekrstiti se u svakoj neprijatnoj situaciji jeste jedan od najčešćih načina za upražnjavanje tih rituala.

Prema svemu što je rečeno, opaža se izuzetna sličnost između pravoslavnih vernika i njihove prakse, sa jedne strane, i osoba sa dijagnozom opsesivne neuroze, sa drugestrane. Međutim, ova sličnost ne zastaje samo na pravoslavlju, već jednako važi za hrišćanstvo uopšte, ali je jednako primetna i kod svih drugih religija. Ta podudarnost između kompulzivnih radnji (kod opsesivnih/prisilnih neurotičara) i verskih rituala nije površna ili slučajna – naprotiv, ona se ogleda kako u načinu njihovog izvođenja tako i u funkciji koju obavljaju. Naime, opsesivni neurotičar obavlja prinudne radnje iz uverenja da će tako steći zaštitu od zamišljene opasnosti, a religiozna osoba učestvuje u verskom obredu iz uverenja da će se na taj način spasiti od greha i takođe steći zaštitu. Dakle, njihov pravi cilj je potpuno isti, a to je odbrana od nesvesnih iskušenja i sprečavanje kazne koja sledi za potisnute seksualne i agresivne želje (4). Dakle, sličnost između religije i verskih obreda, sa jedne, i prisilne neuroze sa njenim kompulzivnim radnjama, sa druge strane, nije samo formalna, već sadržajna i, dakle, ima suštinski karakter. Na taj način dolazi se do istog onog zaključka koji je izveo Sigmund Frojd, a to je zapažanje da se opsesivna neuroza može označiti kao individualna religioznost, a religija kao univerzalna opsesivna neuroza. Suštinsko podudaranje između njih sastojalo bi se u fundamentalnom odricanju od zadovoljavanja konstitucionalno datih nagona (5).

U uskoj vezi sa takvim karakterom pravoslavlja stoji i svojevrsna građevinska ofanziva Srpske pravoslavne crkve u proteklih dve decenije. Pomahnitala gradnja verskih objekata na gotovo svakoj slobodnoj zemljišnoj parceli zaslužuje da bude predmet posebne studije i zato ćemo ga ovde dotaći samo površno, kroz određene aspekte ove pojave. Treba spomenuti pre svega estetsku stranu ovog fenomena t.j. arhitektonska rešenja novih verskih objekata. Naime, svi pravoslavni verski objekti novijeg datuma gradnje (od 1989/1990. godine) ponavljaju stara, srednjevekovna arhitektonska rešenja, reprodukujući raško-moravski i srpsko-vizantijski stil. Ovakva pojava na samom kraju 20. i početku 21. veka smislena je koliko i oživljavanje gotskog stila (u kojem su podizane železničke stanice, objekti pošte itd.) krajem 19. veka u Nemačkoj – bila je to pojava nad kojom su se zgražali svi oni savremenici koji nisu verovali u jednu takvu manifestaciju moći „nemačkog duha”. Današnja prosta reprodukcija stilskih rešenja 13. i 14. veka (koja govori dosta toga o stanju „srpskog duha”) nalazi se u najdirektnijoj vezi sa već spomenutim prisilno-neurotskim karakterom religije (u ovom slučaju pravoslavnog hrišćanstva). Jer kao što svaki opsesivni neurotičar izvodi svoju prinudnu radnju na tačno određeni način, preciznim redosledom u preciznom ritmu – dakle, u jasno definisanim koordinatama – tako se i pravoslavni verski ritual odvija u određeno doba dana, u određenom ritmu i na jednako precizan način. U svemu tome veliku ulogu igra i specifično okruženje njegove izvedbe, što navodi na zaključak o tome da kod klera postoji uverenje da će ritual izgubiti na svojoj moći ukoliko se ne izvodi u objektu koji poseduje tačno definisane karakteristike, a između ostalog i određeno arhitektonsko rešenje. Kako je pravoslavni kler stekao naviku da obrede praktikuje u objektima građenim u nekom od dva srednjevekovna stila, koji se u suštini mogu svesti na jedno idejno rešenje, za Srpsku pravoslavnu crkvu postaje praktično nemoguće prihvatanje crkvene gradnje u, na primer, stilu baroka ili klasicizma (koji se pretežno sreće u Vojvodini). Zato novi trend crkvene gradnje, sa kopiranjem starih arhitektonskih rešenja, na području Vojvodine nedvosmisleno odaje želju za potiskivanjem vojvođanskih specifičnosti i za svojevrsnom crkvenom unifikacijom Srbije (na jedan poseban način). U tome svakako treba tražiti i određeni politički momenat. Gradnja sakralnih objekata u stilu koji je dominirao tokom srednjeg veka nema veze isključivo sa opsesivno-neurotskim karakterom pravoslavlja, već sadrži i skrivenu, a opet lako prepoznatljivu ideološku komponentu. Naime, reč je tome da se u spomenutoj arhitektonskoj politici otkriva namera za podsećanjem javnosti na uticaj koji je Srpska pravoslavna crkva (a posredno i pravoslavna religija) imala u vreme nastanka tog stila, što u sebi sadrži jedva prikrivenu želju (koja je svejedno lako uočljiva) da se urbi et orbi izrekne zahtev za povratkom takvog stanja. Građevinska ofanziva Srpske pravoslavne crkve, koja zaista poprima obeležja urbicida, uživa i otvorenu moralnu i materijalnu podršku državnih krugova, u čemu se zapravo i ogleda postojanje jasne sprege između države i crkve. Reprodukcija srednjevekovne arhitekture na novoizgrađenim verskim objektima u tome igra značajnu ulogu, jer se kroz takve, državno-sponzorisane objekte, koji simbolizuju bliskost države i crkve, zaokružuje i javno obznanjuje spomenuti ideološki program Crkve.

Suština političkog-ideološkog programa SPC sadržana je u tezi po kojoj snažna država u simbiozi sa snažnom pravoslavnom crkvenom organizacijom treba zajednički da predvode jedno, u svakom pogledu kompaktno – pre svega etnički, verski i politički homogeno – srpsko društvo. Dakle, reč je o društvu (ili pre zajednici) koje bi trebalo da bude određeno starim reakcionarnim načelom „pravoslavlje-samodržavlje-sabornost” i vertikalom „bog na nebu-kralj na zemlji-domaćin u kući”. Srpska pravoslavna crkva očito teži postizanjujednog staleškog poretka nadređenosti, podređenosti i apsolutne poslušnosti, u kojem bi se u potpunosti izjednačili država, crkva, društvo i (onaj već apstraktni) narod (6), poretka koji je jednom (u srednjem veku) postojao, ali koji je izgubljen i koji stoga treba oživeti. Međutim, reč je o programu koji je zasnovan na jednoj nepostojećoj, izmaštanoj tradiciji, budući da spomenuta državno-crkvena simbioza (tzv. harmonija) nikada nije egzistirala u srpskoj istoriji.

Takođe treba spomenuti i činjenicu da je u ovom programu došlo do spajanja nekih potpuno nespojivih elemenata u jednu celinu, do spajanja krajnje predmodernih, feudalnih koncepcija sa modernim (u smislu vremena nastanka) konceptima nacionalizma-šovinizma i korporativne države fašističkog tipa (u Srbiji najpoznatije kroz ljotićevski koncept staleške monarhije). Ali, bez obzira na ove i sve druge nelogičnosti – moglo bi se reći očekivane, logične nelogičnosti – svakako je reč o jednom par excellence antimodernom i krajnje preteće-izazivačkom političkom programu.

U tom ključu treba tumačiti i građevinsku kampanju SPC i njena karakteristična arhitektonska rešenja. Ona sa jedne strane predstavljaju manifestaciju sunovrata estetike, srozavanja i raspadanja sistema vrednosti u društvu i opšteg civilizacijskog pada – drugim rečima, manifestaciju društvene krize identiteta, trijumfa primitivizma i opšte regresije. Sa druge strane, crkvenom novogradnjom se društvu na slikovit način najavljuje mogući pravac njegovog budućeg razvitka i simbolično predstavlja jedan krajnje reakcionarni politički program, kroz čiju implementaciju treba da se ozbilji ta moguća budućnost. U suštini, reč je o programu koji ozbiljno ugrožava dalje funkcionisanje i buduću egzistenciju modernog srpskog društva. Zato se na posletku postavlja pitanje načina na koji bi se otklonila jedna pretnjaovakvih razmera. Rešenje problema moguće je samo razrešavanjem suprotnosti koja postoji u njegovoj osnovi; kako se suprotnost razrešava tako što se onemogućava t.j. ukida, proizilazi da se razrešenje suprotnosti usko vezanih uz religiju, religijskih suprotnosti, postiže isključivo onemogućavanjem, ukidanjem religije (7). Dakle, prevazilaženje religije kroz prevazilaženje potrebe za njom predstavljalo bi ispravno rešenje za problem društvene opasnosti oličene u Srpskoj pravoslavnoj crkvi i njenim političkim planovima i aspiracijama.

Nema sumnje da će sa protekom vremena uticaj crkve na društvo slabiti i da će materijalni napredak doprineti jenjavanju religioznosti i naročito slabljenju želje za njenom javnom demonstracijom. Takav razvitak odnosa društva i religije jeste neumitan, jer ukoliko se religija definiše kao opšteljudska opsesivna neuroza koja je, poput dečije prisilne neuroze, proistekla iz Edipovog kompleksa, proizilazi da se odvajanje od religije odvija sa kobnom neumitnošću odrastanja. Ono što je društvu potrebno u takvim okolnostima jeste obustavljanje svake vrste otpora tom novom razvitku i zauzimanje pozicije u kojoj, poput dobrog vaspitača, društvo nastoji da podrži ovaj proces i ublaži nasilnost njegovog neumitnog nadiranja (8).

Međutim, na ovaj način problem se još uvek ne bi približio svom rešenju. Naime, mnogobrojni nedostaci srpskog društva – koje SPC u saradnji sa srpskom državom ne želi da prevaziđe već upravo zacementira – među kojima je i religiozna ograničenost, ne mogu se kritički analizirati, a potom i otklanjati, sa stanovišta koje bi religiju, ili bilo koji njen segment, smatralo za bazu jedne znatno šire, svetovne ograničenosti. Baš suprotno, religiozna ograničenost može se objasniti samo kroz analizu svetovne ograničenosti građana. Upravo zato se na ovom mestu i ne tvrdi da bi građani trebalo da prevaziđu religiozna ograničenja ne bi li prevazišli ona svetovna, već obrnuto, da će religiozna ograničenja biti u potpunosti prevaziđena kada budu prevaziđena ograničenja svetovnog karaktera (9). Utoliko pitanja građevinske ekspanzije SPC, arhitektonskih rešenja novih verskih objekata, načina javnog delovanja crkvenih struktura, karaktera pravoslavne religije ili specifičnog i dominantnog oblika religioznosti u društvu, prestaju da budu samo pitanja estetike, urbanističke politike, psihologije ili statistike, već postaju politička pitanja i utoliko adresa na koju se upućuju nije više SPC već srpska država. Jer, kritikujući religijsku slabost političke države, zapravo treba kritikovati političku državu uopšte, bez obzira na njene konkretne religijske slabosti (10).

Balvani na jesenjoj kiši

Mirko Đorđević | 26/10/2011

Balvani su naša sudbina, rečeno nešto patetičnije, neka vrsta našeg arhetipa, posebno u politici koja nam je sudbina.

Ovo na Kosovu nije ono što ponavlja doktor K, da je Kosovo srce Srbije, već obrnuto – Srbija je srce Kosova. Dobri analitičari to potvrđuju. Vekovima je bilo tako i ako niko ne veruje starim našim piscima – njih niko i ne čita – treba verovati Milošu Crnjanskom koji u svojoj knjizi o sv. Savi – objavljenoj godine 1934. u Beogradu – zapaža da je tako bilo i u vreme velikog svetitelja i prosvetitelja. „Visoka je vrednost arhitekture njinih balvana – piše Crnjanski – i građenja čunova i brodova“. Balvanima su namirivali svoje političke račune Vukan i Stevan u krvavom građanskom ratu koji je urnisao Srbiju. A tek u vreme surovih obračuna sa bogumilima – to i da ne pominjemo. U novije vreme to je nešto bolje poznato – iz vremena Miloševića. No, pustimo istoriju, ionako ona nikog ničem naučila nije. Bilo kako bilo, balvani su tu u politici, kao sredstvo ili kao političari direktno. Na šta će nam to izaći, svi znaju ali ćute. Progovori se tako u prilikama kada iz prerezanog balvana progovori i Bogorodica lično i novine se raspišu danima o tome. Ovde su svi elita, i običan kaluđer i seoski agronom, i ide nam kako nam ide, odnosno kako nikako ne ide.

Mnogo je ozbiljnijih tema oko kojih zabune ne prestaju u ovim po Srbiju smutnim vremenima kakva su ova naša.

Sojuzili se lideri SPO i LDP i govore kako bi patrijarh srpski Irinej trebalo da se „okane politike“. Nešto slično iz Turske poručuju muslimanima našim, ali Turci su imali Kemal-pašu koji je to rešio svojevremeno. Zapanjujuće je to što uvažena gospoda Drašković i Jovanović ne poznaju istoriju SPC makar novijih vremena. Pa čime bi se srpski patrijarh bavio drugim ako ne politikom i to lošom i pogrešnom – tako su činili i blažene uspomene njegovi prethodnici. I uvek loše i na štetu našu. Patrijarh srpski uz sasluženje časnih arhijereja vodi politiku i trenutno je vodeća opoziciona politička snaga, odnosno partija. Da o mitropolitu Amfilohiju i ne govorimo, on je klasik u vođenju loše politike. Zato nam je ovako kako nam je. Balvani su uostalom osveštani i poškropljeni vodicom. Cenu te politike plaćaće Srbi kao i uvek. A njih pozivaju da „ako i krv prolijete znajte zašto to činite“. I tako dalje, jer ovo je Srbija, i tome slično. Došli Srbi s Kosova i zna se šta traže, a šef države B. Tadić stoji zbunjeno. Saopštenja još nema o tom razgovoru, ali naći će se nešto, tu su činovnici da to sroče. Zapanjeni ministar za Kosovo u vladi – i to mi imamo – kaže da Srbi s Kosova jedno govore njemu dole na balvanima, drugo Tadiću, a treće javnosti, jer oni hoće jednostavno „da razgovaraju s narodom“. Narod se pita kao i uvek. Imaju ti ljudi problema, ali to se rešava dole a ne ovde. Još nema vesti – to je začuđujuće – da li su bili kod D. Ćosića. Ovo na barikadama je predizborna kampanja i ništa drugo – jer treba se izboriti za poziciju, to treba ovima u Beogradu, a onima dole na barikadama bi bilo bolje da sa drugima tamo pokušaju, makar oni bili i Albanci. I njima ne cvetaju ruže i božuri na Kosovu ravnom – priznale im velike sile nezavisnost, a oni nikako da se reše da i drugima ponešto priznaju, recimo ljudska prava drugih i drugačijih.

Sipi hladna jesenja kiša i škropi balvane, ali nikako da poškropi balvane u kabinetima mnogih političkih stranaka.

Nađe se neko pa kaže šta je šta, ali ga brzo proglase izrodom i izdajnikom ili jeretikom trikletim. Moćnik u slavnom Kremlju s ikonom „državnom“ – tako se ona zvanično i zove – kaže po koju, ali ga boli uvo za Kosovo srpsko. Ima on toga kod kuće na svim stranama, a u Beogradu se već kleči pred slikom V. V. Putina. Kleče Naši-naši i ruski-naši i nije posve jasno ko na koga utiče. Jedan naš prijatelj kaže da Naši-naši utiču na ruske-naše, ali valja imati na umu da ikone ipak stižu iz Rusije i sve su „državne“ – ovo kod nas ne prevode dobro, jer ima više Trojeručica i svaka nije „državna“, kakva je ona iz Rusije koja nam je stigla i proplakala kod nas.

Sipi hladna jesenja kiša i u palanci je još hladnije i sumornije u danima koji najavljuju prve mrazeve.

Nomen est Homen

Ovo je mali i dosadan esej o ministru i vladici Pahomiju i još nekim zbivanjima u zemlji Srbiji.

Zašto se ne bismo našalili i sa starim Latinima, jer i oni su voleli igru reči i njome se služili. Fraza ta zvuči – Nomen est omen i svi znaju šta ona znači, svi osim onih koji su bežali sa časova, ili ministara od kojih je jedan, verovali ili ne, državni sekretar ministarstva pravde. Ovde će biti reči o S. Homenu i vladici vranjskom preosvećenom Pahomiju i o deci kako ih je Isus shvatao. Blaženi otac Pahomije je deo posebne storije o čemu se mnogo pisalo. Sud države Srbije je sudio blaženom Pahomiju zbog seksualnog zlostavljanja dečaka i presudio je – pod predsedništvom sudije gospođe Ranđelović iz Niša – da je Pahomije nevin i doneo je oslobađajuću presudu. Portparol SPC je izjavio da je za nju taj slučaj ad acta i njime se neće više baviti. Odluke suda su nešto čemu prigovora nema. I to je u redu. Državni sekretar u ministarstvu pravde je dečacima isplatio po milion dinara, iako zakonskog osnova za to nema – čovek je nevin i ništa nije počinio. Vladika Pahomije sedi u Saboru SPC i potpisuje uskršnje poslanice, a na praznik Detinjci koji pada u treću nedelju pre Božića, okružen je decom kao i patrijarh srpski i deli deci poklone: to je veliki praznik i običaj koji decu raduje, jer ona vezuju ukućane koji se odvežu tako što deci darivaju obilje poklona, uglavnom bombona i igračaka. Tako radi i vladika i takav je vekovni običaj, a državni sekretar ne zna pravi Zakon i sud, jer on je sud i zakon, odnosno njegova partija. Sve je to moguće u Srbiji gde su i običaji zaboravljeni i gde je zakon u rukama ljudi koji rade šta hoće. Otuda ova buka koja se ne stišava – čovek je nevin, dečaci nisu povređeni, a ovamo ih obeštećuju. Ne znamo kako su reagovali dečaci koji su sada odrasli mladići – ali ponešto znamo o Isusu i deci. U Matejevom jevanđelju – 18.6. – postoji mesto koje glasi, i to su reči Isusove: „A koji sablazni jednoga od ovih malijeh koji vreruju u mene, bolje bi mu bilo da objesi kamen vodenični o vratu svojemu i da potone u dubinu morsku“. S. Homen obeštećuje dečake kojima – po sudskoj presudi – nije učinjena šteta, a blaženi Pahomije služi i saslužuje i na dan lepih Detinjaca i to se prenosi preko javnog servisa. Sve znamo i ništa ne možemo.

U Srbiji je dovoljno da imaš ime i titulu i da si u vlasti uz odobrenje svoje partije, pa da činiš šta hoćeš – i u državi i u Crkvi.

Zapisi iz palanke

Peščanik.net, 26.10.2011.

SVETOSAVSKI NACIONALIZAM /Wikipedia/

Svetosavski nacionalizam je desna politička ideologija koja predstavlja spoj srpskog nacionalizma i pravoslavnog klerikalizma. Svetosavlje kao noviji koncept predstavlja ideologiju vodećih crkvenih teologa tek od 20. veka.[1]

Ova ideologija je nastala 1930-ih godina u Kraljevini Jugoslaviji. Njeni najzačajniji ideolozi su pravoslavni episkop Nikolaj Velimirović i srpski pro-fašistički političar Dimitrije Ljotić.[2] Pobedom komunizma nakon Drugog svetskog rata ova ideologija je potisnuta, a neki njeni aspekti nastavljaju da se razvijaju među pravoslavnim teolozima. Svetosavski nacionalizam je od 1990-ih ponovo prisutan na političkoj sceni Srbije, a zastupaju ga neke desničarske organizacije (Otačastveni pokret Obraz, Sveti Justin, Dveri srpske...) i pojedinci unutar Srpske pravoslavne crkve.

Suština svetosavske ideologije je sintagma - jedan narod, jedne religije u jednoj državi.[3] Svetosavski nacionalisti se zalažu za ono što nazivaju srpskim srednjevekovnim vrednostima („bogoljublje“, „viteštvo“, „sabornost“) i za uspostavljanje srpske pravoslavne teokratije na prostoru od „Kupe do Vardara i od Dunava do Jadranskog mora“[4]. Pristalice ove ideologije odbacuju zapadnu kulturu, demokratiju, liberalizam, ljudska prava, republikanske vrednosti, antifašističku tradiciju i ekumenski dijalog. Tokom 1990-ih, svetosavski nacionalizam je postao dominantna struja unutar Srpske pravoslavne crkve.[5][6]

Pojedini kritičari u pojavi svetosavskog nacionaliza unutar Pravoslavne crkve vide filetizam, koji je na Carigradskom saboru 1872. osuđen kao moderna jeres.[7]

Sveti Sava, osnivač srpske crkve.

Nikolaj Velimirović uvodi nov političko–religijski koncept svetosavlja u pravoslavnu teologiju.[8] Đorđević navodi da je termin „svetosavlje“ skovao i lansirao Rus koji se zvao Fjodor Titov, u Beogradu uoči drugog svetskog rata.[9] Termin svetosavlje je počeo da se koristi u Srbiji krajem 1930-ih godina po osnivaču srpske crkve Svetom Savi, i njime je naglašavan etnički srpski karakter, nasuprot univerzalnom karakteru pravoslavne crkve.[7] Za crkvene ideologe, pravoslavni koncept odnosa države i crkve je oličen u ličnosti Svetog Save.[10]

Analitičari smatraju da je svetosavlje „sofisticirana intelektualna konstrukcija“ koja ima obeležja sakralizacije nacije i nacionalizacije religije; ono postavlja pravoslavlje u središte srpskog nacionalizma, zatvarajući tako prolaz nepravoslavnima u srpsku političku sferu.[2]

Neki autori izbegavaju reč svetosavlje za opisivanje ove ideologije, zato što ona »nema neposrednu vezu sa imenom i delom Save Nemanjića«.[7] Oni naglašavaju da je Nikolaj Velimirović Svetom Savi pripisao nacionalizam kojeg kod njega nema.[7]

Svetosavski nacionalizam kao ideologija je nastao je u vreme uspona fašizma u Evropi, 1930-ih godina. Razvio ju je Nikolaj Velimirović (1880-1956), episkop SPC, čiji politički stavovi do danas izazivaju podeljenost javnosti.[11][12][13] Tokom 1930-tih Velimirović je bio glavni glas hrišćanskog nacionalizma u Srbiji.[14] Zalagao za uspostavljanje društva na pravoslavnim hrišćanskim tradicijama i srpskom obliku religioznog nacionalizma i monarhizma. U svom predavanju pod naslovom „Nacionalizam Svetog Save“ na Kolarčevom narodnom univerzitetu u Beogradu 1937. godine on je izneo kontroverznu tvrdnju da su pokušaji Adolfa Hitlera o nemačkoj nacionalnoj crkvi slične idejama Svetog Save o narodnoj veri i crkvi:

Nikolaj Velimirović“ Ipak se mora odati priznanje sadašnjem nemačkom Vođi, koji je kao prost zanatlija i čovek iz naroda uvideo da je nacionalizam bez vere jedna anomalija, jedan hladan i nesiguran mehanizam. I evo u 20-om veku on je došao na ideju Svetoga Save, i kao laik poduzeo je u svome narodu onaj najvažniji posao, koji priliči jedino svetitelju, geniju i heroju.[15] ” — Nikolaj Velimirović

Velimirović nakon toga zaključuje da je nama taj posao svršio Sveti Sava još pre 700 godina, i „otuda je nacionalizam srpski, kao stvarnost, najstariji u Evropi“.[15] Nikolaj Velimirović je propagirao odbacivanje "svih stranih običaja i površnih zapadnih tradicija", uključujući demokratiju, jednakost, individualizam, religioznu toleranciju i druge vrednosti modernizma i prosvećenosti.[14] On smatra da je arijevskoj rasi sudbina dodelila ulogu da bude glavni nosilac hrišćanstva u svetu.[16]

Izrazito anti-komunističko, pa čak i pro-fašističko opredeljenje ove ideologije je nastalo delom pod uticajem Ruske zagranične crkve (osnovane 1921. u Sremskim Karlovcima) i pripadnika ruske monarhističke bele emigracije koji su nakon Oktobarske revolucije i Ruskog građanskog rata izbegli u Kraljevinu Jugoslaviju.[17]

Dimitrije Ljotić

Izgradnji ove ideologije je doprineo i Dimitrije Ljotić, srpski desničarski političar i saradnik nemačkih nacista tokom Drugog svetskog rata. On je bio veliki protivnik zapadne demokratije, pluralizma i individualističkog načela, a zalagao se za stalešku monarhiju i korporativističko uređenje društva (sabornost).[18] Veličao je seoske vrednosti i tradicionalno uređenje društva po forumuli: Bog u vaseljeni, kralj u državi, domaćin u domu.[19] Pod Velimirovićevim ideološkim uticajima, Ljotić je osnovao svoj fašistički pokret Zbor čija su glavna načela bila: anti-komunizam, borba protiv „jevrejske zavere“ i zalaganje za staleško uređenje države.[14] Ovaj pokret je nakon nemačke okupacije Srbije 1941. godine stavljen u službu nacističkog režima.“ Danas kako stoje stvari, nama jedino Berlin i Hitler mogu doneti novu preporođenu svetosavsku Srbiju.[20] ”

— Dimitrije Najdanović

Tokom vojne uprave u Srbiji (1941-44), antisemitizam je postao jedna vrsta "kulturološkog rodnog pojma" koji je, između ostalog, obuhvatao komunizam, demokratiju, liberalizam, kapitalizam i ostalo.[21] Jevrejima je, pored kolektivne krivice za ubistvo Hrista, pripisivana i krivica za francusku i oktobarsku revoluciju, kao i za boljševizam koji je predstavljen kao „poslednja forma jevrejske pakosti“.[21] 22. oktobra 1941. u Beogradu je otvorena propagandistička Antimasonska izložba protiv komunista, jevreja i masona, koju je finansirao grad Beograd.

Za razliku od Ljotića, Velimirović je odbio da sarađuje sa nacistima tokom okupacije, zbog čega je odveden u nemački logor Dahau.[14] U svojoj knjizi „Kroz tamnički prozor“, napisanoj 1944. godine u logoru Dahau, Velimirović vidi kulturu kao „zbir svih zala“, i predlaže da Crkva propiše jedan molitveni dan u godini, kad će se sav narod sa svojim starešinama moliti Bogu da ga spase od kulture.[22] U istom spisu, Velimirović za izbijanje Drugog svetskog rata optužuje gotovo sve savremene ideologije Evrope, osim fašizma, čiji izum pripisuje Jevrejima, odnosno „njihovom ocu Đavolu“[23][24]:

"Sva moderna gesla evropska sastavili su Židi, koji su Hrista raspeli: i demokratiju, i štrajkove, i socijalizam, i ateizam, i toleranciju svih vera, i pacifizam, i sveopštu revoluciju, i kapitalizam, i komunizam. Sve su to izumi Židova, odnosno oca njihova đavola."

Zbog ovog i drugih tekstova, mnogi autori smatraju Nikolaja Velimorovića za bitnog ideologa srpskog antisemitizma.[5][25] Velimirovićevi antijevrejski stavovi su bili mešavina religioznog anitisemitizma, koji je imao dugu istoriju u hrišćanstvu, i antisemitskih teorija zavere iz 19. veka, koje su bile rasprostranjene širom Evrope uoči Drugog svetskog rata.[14]

Dimitrije Ljotić je poginuo 23. aprila 1945. kod Ajdovščine u Sloveniji prilikom povlačenja pred Narodnooslobodilačkom vojskom Jugoslavije. Nikolaj Velimirović je u nadgrobnoj besedu istakao da je Ljotić bio veliki „hrišćanski državnik“ i da sada „pripada nebeskoj Srbiji“.[26] Po okončanju fašističke okupacije i uspostavljanju nove komunističke vlasti, Nikolaj Velimirović je, zbog bliskosti sa Dimitrijem Ljotićem i povezanosti sa političkom organizacijom Zbor, izbegao iz zemlje.[14] Umire u egzilu.

Justin Popović sa učenicima Artemijem i Amfilohijem

U periodu SFR Jugoslavije Nikolaj Velimirović je smatran saradnikom fašista i izdajnikom.[5] Crkva je bila odvojena od države, a Nikolajeva politička ideologija u Jugoslaviji nije imala javnih zastupnika ni pristalica.

Međutim, neke aspekte ove ideologije, posebno njen anti-ekumenski karakter, su razvijali pojedini teolozi Srpske pravoslavne crkve. U osudi "svejeresi ekumenizma" posebno su prednjačili episkop Justin Popović i njegovi učenici.[27][28]

Nakon Titove smrti, sredinom 1980-ih godina, započinje proces rehabilitacije Nikolaja Velimirovića u Šabačko-valjevskoj eparhiji, gde je kao episkop služio Jovan Velimirović, njegov sinovac.[29]

Raspadom SFRJ i dolaskom Miloševića na vlast, Srpska pravoslavna crkva je vraćena na političku scenu u Srbiji.[6] Pritom, svetosavski nacionalizam postaje dominantna struja unutar Srpske pravoslavne crkve.[5][6] Istoričar Petar Atanacković smatra da je suština ideološkog programa SPC sadržana u tezi da snažna država u simbiozi sa snažnom pravoslavnom crkvom treba zajednički da predvode jedno, u svakom pogledu homogeno, srpsko društvo.[30] Ova idelogija se pri tom oslanja na stara načela: „pravoslavlje-samodržavlje-sabornost” ili „bog na nebu-kralj na zemlji-domaćin u kući”.[30] Atanacković smatra da Srpska pravoslavna crkva „očito teži postizanju jednog staleškog poretka“, koji je postojao u srednjem veku, ali koji je izgubljen i koji stoga treba oživeti.[30]

Tokom 1990-ih godina u Srbiji se javljaju pojedinci i skupine koje počinju javno da zastupaju ideologiju svetosavskog nacionalizma (Otačastveni pokret Obraz, Sveti Justin Filozof, Dveri srpske). Takođe, dolazi do obnovljenog interesovanja za ideologije Dimitrija Ljotića, Milana Nedića, Nikolaja Velimirovića i Velike Srbije.[31] Trijada svetosavskog nacionalizma - bog na nebu, kralj u državi, domaćin u porodici - postaje veoma frekventna u govorima nacionalističkih prvaka.[31] Kao glasnogovornike nacionalizma unutar Crkve 1990-ih godina, kritičari navode sledeća četiri episkopa: Amfilohija Radovića, Artemija Radosavljevića, Atanasija Jevtića i Irineja Bulovića.[5] Nacionalistička struja u Srpskoj pravoslavnoj crkvi je smatrala Velimirovićevu rehabilitaciju načinom da se srpsko nacionalno biće „pročisti od sablasti komunizma“.[5] Mošti vladike Nikolaja prenete su u Srbiju u maju 1991. godine, u danima kada je otpočinjao rat na teritoriji bivše Jugoslavije.[6]

Tokom jugoslovenskih ratova 1990-ih, neke vladike i sveštenici Srpske pravoslavne crkve su propovedali nacionalizam, stavivši se otvoreno u službu vojske.[32] Patrijarh srpski Pavle se otvoreno izjasnio protiv takve pojave, ali nije mogao da zaustavi vladike u ratnim vremenima.[32] Suočavajući se sa zahuktalim nacionalizmom, srpski patrijarh je apelovao: „Budimo ljudi, iako smo Srbi“.[31] Patrijarh Pavle je 1990-ih otvoreno govorio da ne želi ni najmanju Srbiju ukoliko će ona biti stvorena po cenu smrti i jednog deteta bilo koje vere i nacije.[32]“ A ja kažem: ako bi trebalo da se održi Velika Srbija zločinom, ja na to pristao ne bih nikada; neka nestane Velike Srbije, ali zločinom da se održava – ne. Ako bi bilo potrebno i nužno jedino da se održi Mala Srbija zločinom, ja i na to ne bih pristao. Neka nestane i Male Srbije ali zločinom da se održi – ne. I kad bi trebalo da se održi poslednji Srbin, ja da sam taj poslednji Srbin, a da se održi zločinom – ne pristajem, neka nas nestane ali da nestanemo kao ljudi, jer nećemo onda nestati, živi ćemo otići u ruke Boga Živoga.[33] ” — Patrijarh srpski Pavle

Nakon petooktobarskih promena 2000. godine, u Srbiji dolazi do jačanja klerikalizma[6]. U novembru 2000. godine Arhijerejski sabor zahteva da se veronauka uvede kao redovni predmet u državne škole, a predstavnici Kancelarije za veronauku pri srpskoj patrijaršiji su saopštili da bi „država morala pravoslavlje da proglasi državnom religijom, odnosno, da naša država treba da se verifikuje kao pravoslavna država“.[6] Krajem iste godine odobravava se prisustvo sveštenika u vojnim institucijama.[6] 2001. godina je uredbom Vlade Republike Srbije veronauka uvedena u državne škole kao izborni predmet.[6] U narednim godinama, lik i delo Nikolaja Velimirovića bivaju rehabilitovani, a Sveti arhijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve ga 19. maja 2003. godine kanonizuje za sveca.

Otačastveni pokret Obraz

U ovom periodu, grupe koje zastupaju svetosavski nacionalizam počinju da jačaju. Jedna od njih, Otačastveni pokret Obraz, skreće na sebe pažnju javnosti nakon nasilnog gušenja povorke ponosa 2001. godine.[34] Tokom narednih godina, ova organizacija silom sprečava veliki broj političkih, kulturnih, umetničkih i verskih manifestacija sa čijom se sadžinom ne slaže.[35] Obraz glasno zastupa svetosavski nacionalizam[36], zalažući se za uspostavljanje "hrišćanskih" vrednosti, služeći se nasiljem kao sredstvom.[37] Vremenom je delovanje Obraza skrenulo na sebe pažnju policije, koja je 2005. godine objavila izveštaj u kojem njihovu ideologiju ocenjuje kao klerofašizam, mešavinu pravoslavnog klerikalizma i fašizma.[38]“ Mi hoćemo našu vojsku, srpsku vojsku, zato što smo, po rečima vladike Nikolaja Velimirovića, po krvi Arijevci, po poreklu Sloveni, a po srcu i duhu hrišćani.[39] ” — Mladen Obradović, sekretar Obraza

U nedelju 9. novembra 2008. godine militantne pristalice svetosavskog nacionalizma, tzv. „obrazovci“ su čak prekinuli i liturgiju u pravoslavnoj sabornoj Crkvi svetog Georgija u Smederevu, jer se nisu slagali sa načinom na koji je izvođena.[40]

9. maja 2009. u Sabornoj crkvi u Beogradu je održan pomen Milanu Nediću, Dimitriju Ljotiću i njihovim pristalicama.[41]

Kritičari ocenjuju da je poslednjih godina odnos Srpske pravoslavne crkve prema ostatku hrišćanskog sveta sve više sektaški i da SPC vodi politiku izolacionizma.[20] Na katoličku crkvu se isključivo gleda kroz Nezavisnu državu Hrvatsku, Pavelića, pokolje i Jasenovac.[20] Odnos prema pravoslavnoj Vaseljenskoj patrijaršiji je takođe loš zbog toga što se SPC protivi njenom ekumenskom opredeljenju.[20]

Obeležja svetosavskog nacionalizma su:

„Srbstvo“, odnosno zalaganje za obnovu srednjevekovnih srpskih vrednosti („bogoljublje“, „viteštvo“, „sabornost“[36]).

Pravoslavlje, odnosno srpska verzija pravoslavlja - svetosavlje.

Nacionalizam, koji ima obeležja krajnjeg šovinizma prema Albancima[42], Hrvatima[43], Bošnjacima[44] i drugim narodima.

Monarhija, odnosno zalaganje za povratak dinastije Karađorđevića na tron.[45]

Teokratija („država sa Božijim blagoslovom“ na čelu sa „hristoljubivim vladarom“ i verskim sistemom obrazovanja.[46])

Velika Srbija (jedinstvena srpska država od „Kupe do Vardara i od Dunava do Jadranskog mora“[4])

Militarizam, oslanjanje na silu i potenciranje industrije naoružanja kao najvažnije privredne grane.[36])

Klerikalizam, odlučujući uticaj pravoslavnog crkvenog klera na politički i društveni život.

Korporativizam ili sabornost, odnosno staleško uređenje društva.

Odbacivanje demokratije i republikanskih vrednosti.[46]

Anti-liberalizam, odbacivanje ljudskih prava i sloboda, pluralizma i individualnosti.

Anti-zapadnjaštvo, odbacivanje zapadne kulture i protivljenje evropskim integracijama.[6]

Anti-ekumenizam, protivljenje ekumenskom dijalogu i Svetskom savetu crkava.

Anti-komunizam, koji podrazumeva odbacivanje antifašističke tradicije i političkih ideologija levice i centra.[47]

Antisemitizam, potenciranje judeo-masonske zavere i stereotipa o Jevrejima kao bogoubicama.

Viktimizacija, poricanje sopstvenih zločina[48] i naglašavanje tuđih.

Ksenofobija, iracionalna mržnja i nepoverenje prema svemu stranom.[49]

Homofobija, mržnja prema homoseksualcima i pripadnicima seksualnih manjina.[43]

Srpski filozof Pero Slijepčević 1938. godine piše da je hrišćanstvo svečovečansko, nadnacionalno, i kao takvo sasvim suprotno od kulta predaka. On kritikuje stanovište „srpskog patrijarhalca“ koji je ostao nasred puta i čije je hrišćanstvo više nacionalno nego ekumensko.[50] Svetosavlje se smatra izvorom netolerancije i antizapadnjaštva u srpskom društvu.[51]

Izveštaj Helsinškog odbora za ljudska prava za 2007. godinu ocenjuje da Srpska pravoslavna crkva zapostavlja univerzalne poruke Jevanđelja, klizeći u nacionalizam, i da su dva glavna obeležja njenog delovanja antikomunizam i filetizam, kojima pokušava sprovesti „čišćenje“ srpskog nacionalnog identiteta od posledica komunističke ideologije.[52] Ista organizacija izveštava da su generatori antisemitizma u Srbiji razni desničarski pokreti i organizacije (Obraz, Sveti Justin Popović, Dveri srpske, Nomokanon...) koje deluju uz blagoslov SPC.[53]

Isus Hrist, osnivač hrišćanstva.

Sociolog religije Mirko Đorđević takođe žestoko kritikuje pojavu antisemitizma među hrišćanima:“ Isus je Jevrejin, svi njegovi učenici su Jevreji, njegov jezik je hebrejski i aramejski. Danas ćete u Beogradu pročitati bar 37 knjiga u kojima se tvrdi da su Jevreji narod ubica, da su Jevreji ubili Boga. To je najogoljeniji zoološki antisemitizam koji šire neki Nikolaj i njegove pristalice ... Antisemitizam je sramota hrišćanske civilizacije, jer svega ćete naći u jevanđelju ali ni govora o nekom nacionalnom, rasnom ili etničkom određenju ... Isusa, na kraju, nisu pogubili Jevreji, baš ako hoćete tekstualno, nego rimska legija.[54] ”

Đorđević ocenjuje da su vodeći ljudi SPC tzv. justinovci i nikolajevci, koji su svojim konzervativnim shvatanjima u sukobu su sa tekovinama modernog društva.[55] On napominje da unutar SPC postoje i oni koji su za ekumenski dijalog, dok drugi ostaju „zarobljenici etnofiletizma“, pa čak proglašavaju pravoslavnog vaseljenskog patrijarha Vartolomeja jeretikom zbog zalaganja za ekumenizam.[56] On podseća da se usled srastanja SPC i države zaboravlja da je misija Crkve evangelizacija, a ne klerikalizacija[57] i da je Crkva spasenjska ustanova a ne politička organizacija.[58]

Pojava nacionalizma u crkvi je postala predmet kritike ne samo laičke javnosti, već i pojedinih episkopa SPC, koji ovakvo delovanje ocenjuju kao „gradnju građevine raskolničkog duha“.[59] Vladika Grigorije podseća da skrivanje iza ideje srpstva, svetosavlja i „čuvarke narodnog bića“, pokazuje „nespremnost i nesposobnost za pastirske izazove vremena“, odnosno „nesposobnost da budemo Crkva“.[59]

Izvori:

1. ↑ O čemu crkva (ne)može da se pita: SPC, država i društvo u Srbiji (2000-2005)
2. ↑ 2.0 2.1 Maria Falina, Svetosavlje: A Case Study in the Nationalization of Religion
3. ↑ Dženana Efendić Semiz, SRPSKA AGRARNA REFORMA I KOLONIZACIJA 1918. GODINE
4. ↑ 4.0 4.1 Obraz: Ko smo mi
5. ↑ 5.0 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 Jovan Byford, Sećanje na vladiku Nikolaja Velimirovića u savremenoj srpskoj pravoslavnoj kulturi
6. ↑ 6.0 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 6.6 6.7 6.8 Zoran Petakov, Od desekularizacije ka klerikalizaciji (u zborniku Kritika klerikalizacije Srbije)
7. ↑ 7.0 7.1 7.2 7.3 Moderna i antimoderna u Srbiji
8. ↑ Filozofsko-teološki izvori antievropskog i antizapadnog diskursa u SPC
9. ↑ Mirko Đorđević, Kišobran patrijarha Pavla
10. ↑ Pravoslavlje br. 955-956
11. ↑ Naličje kulta
12. ↑ Sporno slovo u crkvenom kalendaru
13. ↑ CANONIZING THE 'PROPHET' OF ANTI-SEMITISM
14. ↑ 14.0 14.1 14.2 14.3 14.4 14.5 Kanonizacija "proroka" antisemitizma
15. ↑ 15.0 15.1 Nikolaj Velimirović, Nacionalizam Svetog Save
16. ↑ http://www.rastko.rs/kosovo/duhovnost/nvelimirovic-kosovo_c.html Nikolaj Velimirović, Čiji si ti, maleni narode srbski?
17. ↑ Mirko Đorđević, Hitlerovi pravoslavci
18. ↑ Država sa Božjim blagoslovom
19. ↑ Dimitrije Ljotić - tekstovi
20. ↑ 20.0 20.1 20.2 20.3 Zašto se u crkvi šapuće, III deo
21. ↑ 21.0 21.1 Kosta Nikolić, Nemački ratni plakat u Srbiji 1941-1944, Boanrt, Nova Pazova, 2000. ISBN 86-503-0003-0
22. ↑ Vladika Nikolaj, Reči Srpskom narodu kroz tamnički prozor
23. ↑ Nikolaj Velimirović. "O Jevrejima" u: Reči srpskom narodu kroz tamnički prozor, IHTUS-Hrišćanska knjiga, Beograd 2000 (str. 193-194)
24. ↑ Vladika Nikolaj, Reči Srpskom narodu kroz tamnički prozor
25. ↑ Aleksandar Lebl, Antisemitizam u Srbiji
26. ↑ Sveti Nikolaj Žički i Ohridski, NAD ODROM DIMITRIJA LjOTIĆA
27. ↑ Justin Popović, Pravoslavna crkva i ekumenizam
28. ↑ Episkop Artemije, Pravoslavlje i savremeni izazovi kod nas
29. ↑ Jovan Byford, NATO u blato
30. ↑ 30.0 30.1 30.2 Petar Atanacković, Od psihopatologije do političkog programa: crkvena ofanziva na pragu 21. veka (u zborniku Kritika klerikalizacije Srbije)
31. ↑ 31.0 31.1 31.2 Mirko Đorđević, analitičar Srpske pravoslavne crkve
32. ↑ 32.0 32.1 32.2 Mirko Đorđević, O sprezi pravoslavne crkve sa strukturama političke moći
33. ↑ Intervju sa Njegovom Svetošću Patrijarhom srpskim Pavlom
34. ↑ SILOM PREKINUTA GEJ PARADA U BEOGRADU
35. ↑ „Obraz", „Dveri", „Naši", „1389", čuvari i higijeničari nakaradnog morala
36. ↑ 36.0 36.1 36.2 Osnovna načela Obraza
37. ↑ Razlozi za zabranu ekstremista
38. ↑ Prvi zvaničan spisak neonacista
39. ↑ Izveštaj sa tribine „Zar je zločin braniti otadžbinu“
40. ↑ "Obrazovci" prekinuli liturgiju
41. ↑ Pomen mrtvim fašistima u Sabornoj crkvi u Beogradu
42. ↑ Govor mržnje: Quo vadis, Srbijo?
43. ↑ 43.0 43.1 Izveštaj o stanju ljudskih prava LGBT osoba u Srbiji 2007. godine
44. ↑ Obraz pozvao na nož
45. ↑ Mirko Djordjevic, Eppur si muove
46. ↑ 46.0 46.1 Osnovne smernice Obraza
47. ↑ Sa verom u Hrista protiv komunista!
48. ↑ Osnovna načela Obraza „U svojoj slavnoj krstonosnoj istoriji mi nikoga, nikada i nigde nismo ugnjetavali ni proganjali“.
49. ↑ Zahtev za zabranu Obraza i SNP 1389
50. ↑ Tekst Radmile Radić u zborniku Srpska strana rata (priredio Nebojša Popov), Samizdat B92, Beograd, 2002.
51. ↑ Heavenly Serbia: From Myth to Genocide
52. ↑ Gordana Živković, Ljudska prava na helsinški način
53. ↑ Srpska pravoslavna crkva i novi srpski identitet
54. ↑ Mirko Đorđević, Uskrs
55. ↑ U srednjem smo veku sa ovakvim sveštenstvom
56. ↑ Mirko Đorđević, Slavlje s povodom i ćutanje s razlogom
57. ↑ Država i crkva – smetnje na vezama
58. ↑ SPC - borba za nasleđe i mnogo nagađanja
59. ↑ 59.0 59.1 Pismo vladike Grigorija arhijerejima SPC

Vidi još 

• Nebeska Srbija
• Političko delovanje Srpske pravoslavne crkve
• Spoljašnje veze [uredi - уреди]
• Zastupnici:
• Nikolaj Velimirović, Nacionalizam Svetog Save
• Željko I. Poznanović: Geopolitika Svetog Save
• Boško Obradović, Rađanje ideje Svetosavlja
• Justin Popović, Svetosavlje kao filozofija života
• Nebojša Krstić, Pravoslavlje i demokratija
• Nemanja Mrđenović, Ni levo ni desno
• Bojan Mitić, Država sa Božjim blagoslovom
• Dragan Subotić, Ljotić i Vasiljević o staležima, staleškoj demokratiji i organskoj staleškoj državi
• Kritičari:
• Maria Falina, Svetosavlje: A Case Study in the Nationalization of Religion
• Jovan Byford, Potiskivanje i poricanje antisemitizma
• „Stephen Roth Institute“ o antisemitizmu i rasizmu u Srbiji 2005.
• Srpska pravoslavna crkva i novi srpski identitet
• Nikolaj Velimirović apostol nacionalizma
• Mirko Đorđević, Kanonizacija "proroka" antisemitizma
• Pismo vladike Grigorija arhijerejima SPC