SVETOSAVSKI NACIONALIZAM /Wikipedia/

Svetosavski nacionalizam je desna politička ideologija koja predstavlja spoj srpskog nacionalizma i pravoslavnog klerikalizma. Svetosavlje kao noviji koncept predstavlja ideologiju vodećih crkvenih teologa tek od 20. veka.[1]

Ova ideologija je nastala 1930-ih godina u Kraljevini Jugoslaviji. Njeni najzačajniji ideolozi su pravoslavni episkop Nikolaj Velimirović i srpski pro-fašistički političar Dimitrije Ljotić.[2] Pobedom komunizma nakon Drugog svetskog rata ova ideologija je potisnuta, a neki njeni aspekti nastavljaju da se razvijaju među pravoslavnim teolozima. Svetosavski nacionalizam je od 1990-ih ponovo prisutan na političkoj sceni Srbije, a zastupaju ga neke desničarske organizacije (Otačastveni pokret Obraz, Sveti Justin, Dveri srpske...) i pojedinci unutar Srpske pravoslavne crkve.

Suština svetosavske ideologije je sintagma - jedan narod, jedne religije u jednoj državi.[3] Svetosavski nacionalisti se zalažu za ono što nazivaju srpskim srednjevekovnim vrednostima („bogoljublje“, „viteštvo“, „sabornost“) i za uspostavljanje srpske pravoslavne teokratije na prostoru od „Kupe do Vardara i od Dunava do Jadranskog mora“[4]. Pristalice ove ideologije odbacuju zapadnu kulturu, demokratiju, liberalizam, ljudska prava, republikanske vrednosti, antifašističku tradiciju i ekumenski dijalog. Tokom 1990-ih, svetosavski nacionalizam je postao dominantna struja unutar Srpske pravoslavne crkve.[5][6]

Pojedini kritičari u pojavi svetosavskog nacionaliza unutar Pravoslavne crkve vide filetizam, koji je na Carigradskom saboru 1872. osuđen kao moderna jeres.[7]

Sveti Sava, osnivač srpske crkve.

Nikolaj Velimirović uvodi nov političko–religijski koncept svetosavlja u pravoslavnu teologiju.[8] Đorđević navodi da je termin „svetosavlje“ skovao i lansirao Rus koji se zvao Fjodor Titov, u Beogradu uoči drugog svetskog rata.[9] Termin svetosavlje je počeo da se koristi u Srbiji krajem 1930-ih godina po osnivaču srpske crkve Svetom Savi, i njime je naglašavan etnički srpski karakter, nasuprot univerzalnom karakteru pravoslavne crkve.[7] Za crkvene ideologe, pravoslavni koncept odnosa države i crkve je oličen u ličnosti Svetog Save.[10]

Analitičari smatraju da je svetosavlje „sofisticirana intelektualna konstrukcija“ koja ima obeležja sakralizacije nacije i nacionalizacije religije; ono postavlja pravoslavlje u središte srpskog nacionalizma, zatvarajući tako prolaz nepravoslavnima u srpsku političku sferu.[2]

Neki autori izbegavaju reč svetosavlje za opisivanje ove ideologije, zato što ona »nema neposrednu vezu sa imenom i delom Save Nemanjića«.[7] Oni naglašavaju da je Nikolaj Velimirović Svetom Savi pripisao nacionalizam kojeg kod njega nema.[7]

Svetosavski nacionalizam kao ideologija je nastao je u vreme uspona fašizma u Evropi, 1930-ih godina. Razvio ju je Nikolaj Velimirović (1880-1956), episkop SPC, čiji politički stavovi do danas izazivaju podeljenost javnosti.[11][12][13] Tokom 1930-tih Velimirović je bio glavni glas hrišćanskog nacionalizma u Srbiji.[14] Zalagao za uspostavljanje društva na pravoslavnim hrišćanskim tradicijama i srpskom obliku religioznog nacionalizma i monarhizma. U svom predavanju pod naslovom „Nacionalizam Svetog Save“ na Kolarčevom narodnom univerzitetu u Beogradu 1937. godine on je izneo kontroverznu tvrdnju da su pokušaji Adolfa Hitlera o nemačkoj nacionalnoj crkvi slične idejama Svetog Save o narodnoj veri i crkvi:

Nikolaj Velimirović“ Ipak se mora odati priznanje sadašnjem nemačkom Vođi, koji je kao prost zanatlija i čovek iz naroda uvideo da je nacionalizam bez vere jedna anomalija, jedan hladan i nesiguran mehanizam. I evo u 20-om veku on je došao na ideju Svetoga Save, i kao laik poduzeo je u svome narodu onaj najvažniji posao, koji priliči jedino svetitelju, geniju i heroju.[15] ” — Nikolaj Velimirović

Velimirović nakon toga zaključuje da je nama taj posao svršio Sveti Sava još pre 700 godina, i „otuda je nacionalizam srpski, kao stvarnost, najstariji u Evropi“.[15] Nikolaj Velimirović je propagirao odbacivanje "svih stranih običaja i površnih zapadnih tradicija", uključujući demokratiju, jednakost, individualizam, religioznu toleranciju i druge vrednosti modernizma i prosvećenosti.[14] On smatra da je arijevskoj rasi sudbina dodelila ulogu da bude glavni nosilac hrišćanstva u svetu.[16]

Izrazito anti-komunističko, pa čak i pro-fašističko opredeljenje ove ideologije je nastalo delom pod uticajem Ruske zagranične crkve (osnovane 1921. u Sremskim Karlovcima) i pripadnika ruske monarhističke bele emigracije koji su nakon Oktobarske revolucije i Ruskog građanskog rata izbegli u Kraljevinu Jugoslaviju.[17]

Dimitrije Ljotić

Izgradnji ove ideologije je doprineo i Dimitrije Ljotić, srpski desničarski političar i saradnik nemačkih nacista tokom Drugog svetskog rata. On je bio veliki protivnik zapadne demokratije, pluralizma i individualističkog načela, a zalagao se za stalešku monarhiju i korporativističko uređenje društva (sabornost).[18] Veličao je seoske vrednosti i tradicionalno uređenje društva po forumuli: Bog u vaseljeni, kralj u državi, domaćin u domu.[19] Pod Velimirovićevim ideološkim uticajima, Ljotić je osnovao svoj fašistički pokret Zbor čija su glavna načela bila: anti-komunizam, borba protiv „jevrejske zavere“ i zalaganje za staleško uređenje države.[14] Ovaj pokret je nakon nemačke okupacije Srbije 1941. godine stavljen u službu nacističkog režima.“ Danas kako stoje stvari, nama jedino Berlin i Hitler mogu doneti novu preporođenu svetosavsku Srbiju.[20] ”

— Dimitrije Najdanović

Tokom vojne uprave u Srbiji (1941-44), antisemitizam je postao jedna vrsta "kulturološkog rodnog pojma" koji je, između ostalog, obuhvatao komunizam, demokratiju, liberalizam, kapitalizam i ostalo.[21] Jevrejima je, pored kolektivne krivice za ubistvo Hrista, pripisivana i krivica za francusku i oktobarsku revoluciju, kao i za boljševizam koji je predstavljen kao „poslednja forma jevrejske pakosti“.[21] 22. oktobra 1941. u Beogradu je otvorena propagandistička Antimasonska izložba protiv komunista, jevreja i masona, koju je finansirao grad Beograd.

Za razliku od Ljotića, Velimirović je odbio da sarađuje sa nacistima tokom okupacije, zbog čega je odveden u nemački logor Dahau.[14] U svojoj knjizi „Kroz tamnički prozor“, napisanoj 1944. godine u logoru Dahau, Velimirović vidi kulturu kao „zbir svih zala“, i predlaže da Crkva propiše jedan molitveni dan u godini, kad će se sav narod sa svojim starešinama moliti Bogu da ga spase od kulture.[22] U istom spisu, Velimirović za izbijanje Drugog svetskog rata optužuje gotovo sve savremene ideologije Evrope, osim fašizma, čiji izum pripisuje Jevrejima, odnosno „njihovom ocu Đavolu“[23][24]:

"Sva moderna gesla evropska sastavili su Židi, koji su Hrista raspeli: i demokratiju, i štrajkove, i socijalizam, i ateizam, i toleranciju svih vera, i pacifizam, i sveopštu revoluciju, i kapitalizam, i komunizam. Sve su to izumi Židova, odnosno oca njihova đavola."

Zbog ovog i drugih tekstova, mnogi autori smatraju Nikolaja Velimorovića za bitnog ideologa srpskog antisemitizma.[5][25] Velimirovićevi antijevrejski stavovi su bili mešavina religioznog anitisemitizma, koji je imao dugu istoriju u hrišćanstvu, i antisemitskih teorija zavere iz 19. veka, koje su bile rasprostranjene širom Evrope uoči Drugog svetskog rata.[14]

Dimitrije Ljotić je poginuo 23. aprila 1945. kod Ajdovščine u Sloveniji prilikom povlačenja pred Narodnooslobodilačkom vojskom Jugoslavije. Nikolaj Velimirović je u nadgrobnoj besedu istakao da je Ljotić bio veliki „hrišćanski državnik“ i da sada „pripada nebeskoj Srbiji“.[26] Po okončanju fašističke okupacije i uspostavljanju nove komunističke vlasti, Nikolaj Velimirović je, zbog bliskosti sa Dimitrijem Ljotićem i povezanosti sa političkom organizacijom Zbor, izbegao iz zemlje.[14] Umire u egzilu.

Justin Popović sa učenicima Artemijem i Amfilohijem

U periodu SFR Jugoslavije Nikolaj Velimirović je smatran saradnikom fašista i izdajnikom.[5] Crkva je bila odvojena od države, a Nikolajeva politička ideologija u Jugoslaviji nije imala javnih zastupnika ni pristalica.

Međutim, neke aspekte ove ideologije, posebno njen anti-ekumenski karakter, su razvijali pojedini teolozi Srpske pravoslavne crkve. U osudi "svejeresi ekumenizma" posebno su prednjačili episkop Justin Popović i njegovi učenici.[27][28]

Nakon Titove smrti, sredinom 1980-ih godina, započinje proces rehabilitacije Nikolaja Velimirovića u Šabačko-valjevskoj eparhiji, gde je kao episkop služio Jovan Velimirović, njegov sinovac.[29]

Raspadom SFRJ i dolaskom Miloševića na vlast, Srpska pravoslavna crkva je vraćena na političku scenu u Srbiji.[6] Pritom, svetosavski nacionalizam postaje dominantna struja unutar Srpske pravoslavne crkve.[5][6] Istoričar Petar Atanacković smatra da je suština ideološkog programa SPC sadržana u tezi da snažna država u simbiozi sa snažnom pravoslavnom crkvom treba zajednički da predvode jedno, u svakom pogledu homogeno, srpsko društvo.[30] Ova idelogija se pri tom oslanja na stara načela: „pravoslavlje-samodržavlje-sabornost” ili „bog na nebu-kralj na zemlji-domaćin u kući”.[30] Atanacković smatra da Srpska pravoslavna crkva „očito teži postizanju jednog staleškog poretka“, koji je postojao u srednjem veku, ali koji je izgubljen i koji stoga treba oživeti.[30]

Tokom 1990-ih godina u Srbiji se javljaju pojedinci i skupine koje počinju javno da zastupaju ideologiju svetosavskog nacionalizma (Otačastveni pokret Obraz, Sveti Justin Filozof, Dveri srpske). Takođe, dolazi do obnovljenog interesovanja za ideologije Dimitrija Ljotića, Milana Nedića, Nikolaja Velimirovića i Velike Srbije.[31] Trijada svetosavskog nacionalizma - bog na nebu, kralj u državi, domaćin u porodici - postaje veoma frekventna u govorima nacionalističkih prvaka.[31] Kao glasnogovornike nacionalizma unutar Crkve 1990-ih godina, kritičari navode sledeća četiri episkopa: Amfilohija Radovića, Artemija Radosavljevića, Atanasija Jevtića i Irineja Bulovića.[5] Nacionalistička struja u Srpskoj pravoslavnoj crkvi je smatrala Velimirovićevu rehabilitaciju načinom da se srpsko nacionalno biće „pročisti od sablasti komunizma“.[5] Mošti vladike Nikolaja prenete su u Srbiju u maju 1991. godine, u danima kada je otpočinjao rat na teritoriji bivše Jugoslavije.[6]

Tokom jugoslovenskih ratova 1990-ih, neke vladike i sveštenici Srpske pravoslavne crkve su propovedali nacionalizam, stavivši se otvoreno u službu vojske.[32] Patrijarh srpski Pavle se otvoreno izjasnio protiv takve pojave, ali nije mogao da zaustavi vladike u ratnim vremenima.[32] Suočavajući se sa zahuktalim nacionalizmom, srpski patrijarh je apelovao: „Budimo ljudi, iako smo Srbi“.[31] Patrijarh Pavle je 1990-ih otvoreno govorio da ne želi ni najmanju Srbiju ukoliko će ona biti stvorena po cenu smrti i jednog deteta bilo koje vere i nacije.[32]“ A ja kažem: ako bi trebalo da se održi Velika Srbija zločinom, ja na to pristao ne bih nikada; neka nestane Velike Srbije, ali zločinom da se održava – ne. Ako bi bilo potrebno i nužno jedino da se održi Mala Srbija zločinom, ja i na to ne bih pristao. Neka nestane i Male Srbije ali zločinom da se održi – ne. I kad bi trebalo da se održi poslednji Srbin, ja da sam taj poslednji Srbin, a da se održi zločinom – ne pristajem, neka nas nestane ali da nestanemo kao ljudi, jer nećemo onda nestati, živi ćemo otići u ruke Boga Živoga.[33] ” — Patrijarh srpski Pavle

Nakon petooktobarskih promena 2000. godine, u Srbiji dolazi do jačanja klerikalizma[6]. U novembru 2000. godine Arhijerejski sabor zahteva da se veronauka uvede kao redovni predmet u državne škole, a predstavnici Kancelarije za veronauku pri srpskoj patrijaršiji su saopštili da bi „država morala pravoslavlje da proglasi državnom religijom, odnosno, da naša država treba da se verifikuje kao pravoslavna država“.[6] Krajem iste godine odobravava se prisustvo sveštenika u vojnim institucijama.[6] 2001. godina je uredbom Vlade Republike Srbije veronauka uvedena u državne škole kao izborni predmet.[6] U narednim godinama, lik i delo Nikolaja Velimirovića bivaju rehabilitovani, a Sveti arhijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve ga 19. maja 2003. godine kanonizuje za sveca.

Otačastveni pokret Obraz

U ovom periodu, grupe koje zastupaju svetosavski nacionalizam počinju da jačaju. Jedna od njih, Otačastveni pokret Obraz, skreće na sebe pažnju javnosti nakon nasilnog gušenja povorke ponosa 2001. godine.[34] Tokom narednih godina, ova organizacija silom sprečava veliki broj političkih, kulturnih, umetničkih i verskih manifestacija sa čijom se sadžinom ne slaže.[35] Obraz glasno zastupa svetosavski nacionalizam[36], zalažući se za uspostavljanje "hrišćanskih" vrednosti, služeći se nasiljem kao sredstvom.[37] Vremenom je delovanje Obraza skrenulo na sebe pažnju policije, koja je 2005. godine objavila izveštaj u kojem njihovu ideologiju ocenjuje kao klerofašizam, mešavinu pravoslavnog klerikalizma i fašizma.[38]“ Mi hoćemo našu vojsku, srpsku vojsku, zato što smo, po rečima vladike Nikolaja Velimirovića, po krvi Arijevci, po poreklu Sloveni, a po srcu i duhu hrišćani.[39] ” — Mladen Obradović, sekretar Obraza

U nedelju 9. novembra 2008. godine militantne pristalice svetosavskog nacionalizma, tzv. „obrazovci“ su čak prekinuli i liturgiju u pravoslavnoj sabornoj Crkvi svetog Georgija u Smederevu, jer se nisu slagali sa načinom na koji je izvođena.[40]

9. maja 2009. u Sabornoj crkvi u Beogradu je održan pomen Milanu Nediću, Dimitriju Ljotiću i njihovim pristalicama.[41]

Kritičari ocenjuju da je poslednjih godina odnos Srpske pravoslavne crkve prema ostatku hrišćanskog sveta sve više sektaški i da SPC vodi politiku izolacionizma.[20] Na katoličku crkvu se isključivo gleda kroz Nezavisnu državu Hrvatsku, Pavelića, pokolje i Jasenovac.[20] Odnos prema pravoslavnoj Vaseljenskoj patrijaršiji je takođe loš zbog toga što se SPC protivi njenom ekumenskom opredeljenju.[20]

Obeležja svetosavskog nacionalizma su:

„Srbstvo“, odnosno zalaganje za obnovu srednjevekovnih srpskih vrednosti („bogoljublje“, „viteštvo“, „sabornost“[36]).

Pravoslavlje, odnosno srpska verzija pravoslavlja - svetosavlje.

Nacionalizam, koji ima obeležja krajnjeg šovinizma prema Albancima[42], Hrvatima[43], Bošnjacima[44] i drugim narodima.

Monarhija, odnosno zalaganje za povratak dinastije Karađorđevića na tron.[45]

Teokratija („država sa Božijim blagoslovom“ na čelu sa „hristoljubivim vladarom“ i verskim sistemom obrazovanja.[46])

Velika Srbija (jedinstvena srpska država od „Kupe do Vardara i od Dunava do Jadranskog mora“[4])

Militarizam, oslanjanje na silu i potenciranje industrije naoružanja kao najvažnije privredne grane.[36])

Klerikalizam, odlučujući uticaj pravoslavnog crkvenog klera na politički i društveni život.

Korporativizam ili sabornost, odnosno staleško uređenje društva.

Odbacivanje demokratije i republikanskih vrednosti.[46]

Anti-liberalizam, odbacivanje ljudskih prava i sloboda, pluralizma i individualnosti.

Anti-zapadnjaštvo, odbacivanje zapadne kulture i protivljenje evropskim integracijama.[6]

Anti-ekumenizam, protivljenje ekumenskom dijalogu i Svetskom savetu crkava.

Anti-komunizam, koji podrazumeva odbacivanje antifašističke tradicije i političkih ideologija levice i centra.[47]

Antisemitizam, potenciranje judeo-masonske zavere i stereotipa o Jevrejima kao bogoubicama.

Viktimizacija, poricanje sopstvenih zločina[48] i naglašavanje tuđih.

Ksenofobija, iracionalna mržnja i nepoverenje prema svemu stranom.[49]

Homofobija, mržnja prema homoseksualcima i pripadnicima seksualnih manjina.[43]

Srpski filozof Pero Slijepčević 1938. godine piše da je hrišćanstvo svečovečansko, nadnacionalno, i kao takvo sasvim suprotno od kulta predaka. On kritikuje stanovište „srpskog patrijarhalca“ koji je ostao nasred puta i čije je hrišćanstvo više nacionalno nego ekumensko.[50] Svetosavlje se smatra izvorom netolerancije i antizapadnjaštva u srpskom društvu.[51]

Izveštaj Helsinškog odbora za ljudska prava za 2007. godinu ocenjuje da Srpska pravoslavna crkva zapostavlja univerzalne poruke Jevanđelja, klizeći u nacionalizam, i da su dva glavna obeležja njenog delovanja antikomunizam i filetizam, kojima pokušava sprovesti „čišćenje“ srpskog nacionalnog identiteta od posledica komunističke ideologije.[52] Ista organizacija izveštava da su generatori antisemitizma u Srbiji razni desničarski pokreti i organizacije (Obraz, Sveti Justin Popović, Dveri srpske, Nomokanon...) koje deluju uz blagoslov SPC.[53]

Isus Hrist, osnivač hrišćanstva.

Sociolog religije Mirko Đorđević takođe žestoko kritikuje pojavu antisemitizma među hrišćanima:“ Isus je Jevrejin, svi njegovi učenici su Jevreji, njegov jezik je hebrejski i aramejski. Danas ćete u Beogradu pročitati bar 37 knjiga u kojima se tvrdi da su Jevreji narod ubica, da su Jevreji ubili Boga. To je najogoljeniji zoološki antisemitizam koji šire neki Nikolaj i njegove pristalice ... Antisemitizam je sramota hrišćanske civilizacije, jer svega ćete naći u jevanđelju ali ni govora o nekom nacionalnom, rasnom ili etničkom određenju ... Isusa, na kraju, nisu pogubili Jevreji, baš ako hoćete tekstualno, nego rimska legija.[54] ”

Đorđević ocenjuje da su vodeći ljudi SPC tzv. justinovci i nikolajevci, koji su svojim konzervativnim shvatanjima u sukobu su sa tekovinama modernog društva.[55] On napominje da unutar SPC postoje i oni koji su za ekumenski dijalog, dok drugi ostaju „zarobljenici etnofiletizma“, pa čak proglašavaju pravoslavnog vaseljenskog patrijarha Vartolomeja jeretikom zbog zalaganja za ekumenizam.[56] On podseća da se usled srastanja SPC i države zaboravlja da je misija Crkve evangelizacija, a ne klerikalizacija[57] i da je Crkva spasenjska ustanova a ne politička organizacija.[58]

Pojava nacionalizma u crkvi je postala predmet kritike ne samo laičke javnosti, već i pojedinih episkopa SPC, koji ovakvo delovanje ocenjuju kao „gradnju građevine raskolničkog duha“.[59] Vladika Grigorije podseća da skrivanje iza ideje srpstva, svetosavlja i „čuvarke narodnog bića“, pokazuje „nespremnost i nesposobnost za pastirske izazove vremena“, odnosno „nesposobnost da budemo Crkva“.[59]

Izvori:

1. ↑ O čemu crkva (ne)može da se pita: SPC, država i društvo u Srbiji (2000-2005)
2. ↑ 2.0 2.1 Maria Falina, Svetosavlje: A Case Study in the Nationalization of Religion
3. ↑ Dženana Efendić Semiz, SRPSKA AGRARNA REFORMA I KOLONIZACIJA 1918. GODINE
4. ↑ 4.0 4.1 Obraz: Ko smo mi
5. ↑ 5.0 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 Jovan Byford, Sećanje na vladiku Nikolaja Velimirovića u savremenoj srpskoj pravoslavnoj kulturi
6. ↑ 6.0 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 6.6 6.7 6.8 Zoran Petakov, Od desekularizacije ka klerikalizaciji (u zborniku Kritika klerikalizacije Srbije)
7. ↑ 7.0 7.1 7.2 7.3 Moderna i antimoderna u Srbiji
8. ↑ Filozofsko-teološki izvori antievropskog i antizapadnog diskursa u SPC
9. ↑ Mirko Đorđević, Kišobran patrijarha Pavla
10. ↑ Pravoslavlje br. 955-956
11. ↑ Naličje kulta
12. ↑ Sporno slovo u crkvenom kalendaru
13. ↑ CANONIZING THE 'PROPHET' OF ANTI-SEMITISM
14. ↑ 14.0 14.1 14.2 14.3 14.4 14.5 Kanonizacija "proroka" antisemitizma
15. ↑ 15.0 15.1 Nikolaj Velimirović, Nacionalizam Svetog Save
16. ↑ http://www.rastko.rs/kosovo/duhovnost/nvelimirovic-kosovo_c.html Nikolaj Velimirović, Čiji si ti, maleni narode srbski?
17. ↑ Mirko Đorđević, Hitlerovi pravoslavci
18. ↑ Država sa Božjim blagoslovom
19. ↑ Dimitrije Ljotić - tekstovi
20. ↑ 20.0 20.1 20.2 20.3 Zašto se u crkvi šapuće, III deo
21. ↑ 21.0 21.1 Kosta Nikolić, Nemački ratni plakat u Srbiji 1941-1944, Boanrt, Nova Pazova, 2000. ISBN 86-503-0003-0
22. ↑ Vladika Nikolaj, Reči Srpskom narodu kroz tamnički prozor
23. ↑ Nikolaj Velimirović. "O Jevrejima" u: Reči srpskom narodu kroz tamnički prozor, IHTUS-Hrišćanska knjiga, Beograd 2000 (str. 193-194)
24. ↑ Vladika Nikolaj, Reči Srpskom narodu kroz tamnički prozor
25. ↑ Aleksandar Lebl, Antisemitizam u Srbiji
26. ↑ Sveti Nikolaj Žički i Ohridski, NAD ODROM DIMITRIJA LjOTIĆA
27. ↑ Justin Popović, Pravoslavna crkva i ekumenizam
28. ↑ Episkop Artemije, Pravoslavlje i savremeni izazovi kod nas
29. ↑ Jovan Byford, NATO u blato
30. ↑ 30.0 30.1 30.2 Petar Atanacković, Od psihopatologije do političkog programa: crkvena ofanziva na pragu 21. veka (u zborniku Kritika klerikalizacije Srbije)
31. ↑ 31.0 31.1 31.2 Mirko Đorđević, analitičar Srpske pravoslavne crkve
32. ↑ 32.0 32.1 32.2 Mirko Đorđević, O sprezi pravoslavne crkve sa strukturama političke moći
33. ↑ Intervju sa Njegovom Svetošću Patrijarhom srpskim Pavlom
34. ↑ SILOM PREKINUTA GEJ PARADA U BEOGRADU
35. ↑ „Obraz", „Dveri", „Naši", „1389", čuvari i higijeničari nakaradnog morala
36. ↑ 36.0 36.1 36.2 Osnovna načela Obraza
37. ↑ Razlozi za zabranu ekstremista
38. ↑ Prvi zvaničan spisak neonacista
39. ↑ Izveštaj sa tribine „Zar je zločin braniti otadžbinu“
40. ↑ "Obrazovci" prekinuli liturgiju
41. ↑ Pomen mrtvim fašistima u Sabornoj crkvi u Beogradu
42. ↑ Govor mržnje: Quo vadis, Srbijo?
43. ↑ 43.0 43.1 Izveštaj o stanju ljudskih prava LGBT osoba u Srbiji 2007. godine
44. ↑ Obraz pozvao na nož
45. ↑ Mirko Djordjevic, Eppur si muove
46. ↑ 46.0 46.1 Osnovne smernice Obraza
47. ↑ Sa verom u Hrista protiv komunista!
48. ↑ Osnovna načela Obraza „U svojoj slavnoj krstonosnoj istoriji mi nikoga, nikada i nigde nismo ugnjetavali ni proganjali“.
49. ↑ Zahtev za zabranu Obraza i SNP 1389
50. ↑ Tekst Radmile Radić u zborniku Srpska strana rata (priredio Nebojša Popov), Samizdat B92, Beograd, 2002.
51. ↑ Heavenly Serbia: From Myth to Genocide
52. ↑ Gordana Živković, Ljudska prava na helsinški način
53. ↑ Srpska pravoslavna crkva i novi srpski identitet
54. ↑ Mirko Đorđević, Uskrs
55. ↑ U srednjem smo veku sa ovakvim sveštenstvom
56. ↑ Mirko Đorđević, Slavlje s povodom i ćutanje s razlogom
57. ↑ Država i crkva – smetnje na vezama
58. ↑ SPC - borba za nasleđe i mnogo nagađanja
59. ↑ 59.0 59.1 Pismo vladike Grigorija arhijerejima SPC

Vidi još 

• Nebeska Srbija
• Političko delovanje Srpske pravoslavne crkve
• Spoljašnje veze [uredi - уреди]
• Zastupnici:
• Nikolaj Velimirović, Nacionalizam Svetog Save
• Željko I. Poznanović: Geopolitika Svetog Save
• Boško Obradović, Rađanje ideje Svetosavlja
• Justin Popović, Svetosavlje kao filozofija života
• Nebojša Krstić, Pravoslavlje i demokratija
• Nemanja Mrđenović, Ni levo ni desno
• Bojan Mitić, Država sa Božjim blagoslovom
• Dragan Subotić, Ljotić i Vasiljević o staležima, staleškoj demokratiji i organskoj staleškoj državi
• Kritičari:
• Maria Falina, Svetosavlje: A Case Study in the Nationalization of Religion
• Jovan Byford, Potiskivanje i poricanje antisemitizma
• „Stephen Roth Institute“ o antisemitizmu i rasizmu u Srbiji 2005.
• Srpska pravoslavna crkva i novi srpski identitet
• Nikolaj Velimirović apostol nacionalizma
• Mirko Đorđević, Kanonizacija "proroka" antisemitizma
• Pismo vladike Grigorija arhijerejima SPC